بازنمایی عدالت در آموزش مجازی

به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه فضای مجازی؛ پس از شیوع ویروس کوید 19 و همه‌گیر شدن این بیماری در جهان، دولت‌ها اولین راهکار برای محدود کردن این اپیدمی را قرنطینه خانگی یافتند. اما از آن‌جا که نیازهای افراد در روابط روزمره باید مورد توجه قرار می‌گرفت، سعی شد تا فضای مجازی جایگزین میدان اجتماعی شود. در راستای هر چه بیشتر مجازی شدن زندگی روزمره کلاس‌های درس و بحث نیز به صورت آنلاین برگزار شد. این روند همچنان ادامه دارد؛ به‌خصوص که به رغم تلاش بسیار دانشمندان برای تهیه واکسن، نسخه خطرناک‌تری در حال شیوع است که عملا خبر از ادامه طولانی‌مدت این بیماری می‌دهد. دولت‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که برای اداره امور کشور و زندگی مردم استفاده از فضای مجازی تنها گزینه پیش روی ایشان است. از این‌رو در تمامی میدان‌‌ها تلاش بر این است تا سبک زندگی مجازی را در جوامع نهادینه سازند (نک: رئیسی، 1399). گویا این ویروس عامل خوبی برای حرکت هرچه سریع‌تر به سمت زندگی در فضای مجازی است.

چنان‌که کاستلز اشاره می‌کند، یک ساختار اجتماعی که زیر ساخت‌های آن بر شبکه‌های دیجیتال استوار شده است، ظرفیت بالقوه برای جهانی شدن را دارد و جامعه‌ی شبکه‌ای، جامعه‌ای است که ساختارهای اجتماعی آن حول شبکه‌های فعال‌شده توسط ریزتراشه‌ها و اطلاعات پردازش‌یافته دیجیتال و فناوری ارتباطات ساخته شده است. ساختارهای اجتماعی، ترتیبات سازمانی انسان‌ها در روابط تولید، مصرف، بازتولید، تجربه وقدرتِ نهفته‌شده در ارتباط معنادار و کدگذاری‌شده با فرهنگ هستند (کاستلز، 1396) تاریخ نشان داده، عدالت، بیشتر در تغییرات سیاسی و ساختاری برجسته شده است. (sabbagh, 2016:37) با توجه به این که مدت‌هاست اندیشمندان اخلاق در تلاش برای تدوین اخلاق در فضای مجازی هستند، حال این روند باید سریع‌تر و کاربردی‌تر ‌شود و عدالت به عنوان مهم‌ترین اصل اخلاقی در این روند جامعه (مجازی) سازی اولویت می‌یابد؛ به‌خصوص که عدالت به عنوان یک جبر اجتماعی بر اقتصاد، سیاست و ساختارهای اجتماعی موثر است. به همین دلیل اولین ابزار برای ساختن جامعه جدید در فضای سایبر توجه به عدالت و بررسی مولفه‌هایی است که این امر مهم را تامین می‌کند.

از آن‌جایی که در سطح دانشگاه با توجه به تأمین بسیاری از نیازهای دانشجویان در فضای سایبر در مقایسه با سایر میدان‌های آموزشی، منابع و زیرساخت‌های لازم برای فراهم شدن زندگی و تحصیل در فضای مجازی معمولا به شکل حداکثری برای این قشر فراهم است. لذا می‌توان با گذر از عدالت در منابع، به عدالت در خود میدان فضای مجازی یعنی کیفیت کلاس‌های آنلاین پرداخت.

شرایط اجتماعی (فرهنگ و نهاد) در سطح ساختاری بر مفهوم عدالت مؤثر است (sabbagh , 2016:38) . گافمن عدالت را در عقلانیت اجتماعی جستجو می‌کند و معتقد است عدالت در میان‌ذهنیت جامعه درک و تعریف می‌شود و تعاملات و روابط اجتماعی را نظم می‌بخشد (Douglas,2003). فراغت قابل توجه میدان مجازی از برخی قیود اجتماعی، طبقه، جنسیت و قومیت نسبت به میدان ابژکتیو اجتماعی و همچنین محدودیت‌های زمانی و مکانی، از کارکرد ساختاری و تعیین‌کنندگی آن کاهیده و سیالیت و عاملیت را در سوژه‌گی تقویت می‌کند. در فضای مجازی افراد می‌توانند فارغ از قیود اجتماعی با شخصیت فکری خود وارد کنشگری‌های ارتباطی و اجتماعی شوند که البته این امر می‌تواند یک ابهام شناختی را در این روابط شکل دهد؛ چرا که این میدان نمی‌تواند تمام ابعاد شناختی را در تعاملات اجتماعی به‌کارگیرد. لذا وجه ادراکی کنش ازدست می‌رود و میان‌ذهنیت جمع با کیفیت متفاوتی تحقق می‌پذیرد (زارع،پارسانیا،1398). با این کیفیت ساختاری و تغییرات در کنشگری در میدان آموزش می‌توان تغییرات زیادی را در میزان و چگونگی دستیابی به عدالت انتظارداشت. این تغییرات، پرسش‌های زیادی را به‌خصوص با توجه به تضعیف حضور برخی ساختارها در این میدان به ذهن می‌رساند، از جمله این که: کنشگری (دانشجو و استاد) در کلاس‌های آنلاین چگونه می‌تواند بر مفهوم عدالت و درک فضای عادلانه مؤثر باشد؟ زیرساخت‌ها و قوانین میدان مجازی تا چه حد برای تعاملات و برقراری عدالت در کلاس‌های مجازی فراهم است و تا چه میزان و با چه کیفیتی برای این ویژگی ظرفیت دارد؟ با توجه به این که در کلاس‌های آنلاین بخشی از حضور در روابط از دست می‌رود، آیا می‌توان به آموزش عادلانه امید داشت؟ از آن‌جا که آموزش‌های آنلاین با فراغت از بعد مکان و تسهیل و تحدید در زمان همراه است، آیا می‌تواند در گسترش عدالت آموزشی کارآمد باشد؟ آیا پلت‌فرم و میدانی که برای شکل‌گیری کلاس‌های آنلاین تعریف شده است، امکان اجرای عدالت را دارد؟

این‌ها سؤالاتی است که پیش روی توسعه آموزش مجازی از نگاه عدالت آموزشی وجود دارد و تلاش جدی متخصصان و متولیان امر را می‌طلبد. به‌هرحال باید به این نکته توجه داشت که هرگاه بر اساس نیازسنجی اصولی برای جبران کاستی‌ها، به نقش مکمل میدان مجازی و کلاس‌های آنلاین توجه شود، می‌توان تحقق عدالت آموزشی را نزدیک‌تر احساس کرد.

نگارنده: مرضیه زارع (دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران)
تهیه‌شده در گروه مطالعات اخلاقی پژوهشگاه فضای مجازی

منابع:

1. پارسانیا، حمید، زارع، مرضیه، 1398، فصلنامه اسلام ومطالعات اجتماعی، پیاپی26
2. کاستلز، مانوئل، قدرت ارتباطات، ترجمه حسین بصیریان جهرمی، 1396، انتشارات علمی فرهنگی ویرایش دوم
3. کاستلز، مانوئل، اینس مارتین، 1383، گفتگوهایی با مانوئل کاستلز، ترجمه حسن چاوشیان، نشر نی، تهران
4. رئیسی، حامد، کرونا فریب قرن_کودتای سفید،1399، انتشارات آزادمهر
5. نهج البلاغه، ترجمه محمددشتی، انتشارات بخشایش
6. W. Maynard, Douglas, the sociology of Justice: theoretical Notes from an Actual Jury Deliberation, American sociological association, 2003
7. Clara Sabbagh , Manfred Schmitt from Germany, Handbook of Social Justice Theory and Research, University of Haifa , Israel,2016